ΚΕΦΑΛΑΛΓΙΕΣ- ΚΕΦΑΛΑΛΓΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΑΛΓΙΑ ΩΡΛ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΑΣ
|
ΚΕΦΑΛΑΛΓΙΕΣ ΚΕΦΑΛΑΛΓΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΑΛΓΙΑ ΩΡΛ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΑΣ© Δρ Δημήτρης Γκέλης Ωτορινολαρυγγολόγος Ωτορινολαρυγγολογικό ιατρείο: Μονάδα διάγνωσης και θεραπείας Πονοκεφάλων και Πόνων Προσώπου Δαμασκηνού 46 Κόρινθος 20100, Τηλ. 2741026631, 6944280764 www.pharmagel.gr, www.orlpedia.gr, www.allergopedia.gr To αναρτήθηκε στο Διαδίκτυο την 25η Αυγούστου 2009 και ανανεώνεται κάθε μήνα. |
ΤΥΠΟΙ ΚΕΦΑΛΑΛΓΙΑΣ Κάθε πόνος, ποικίλης έντασης που εντοπίζεται στην κεφαλή , το πρόσωπο και τον τράχηλο λέγεται κεφαλαλγία. Αν ο πόνος εντοπίζεται κυρίως στο πρόσωπο λέγεται προσωπαλγία. Αν πόνος εντοπίζεται στον αυχένα χαρακτηρίζεται ως αυχεναλγία και αν εντοπίζεται στον τράχηλο χαρακτηρίζεται ως τραχηλοδυνία.
Ο πόνος στην κεφαλή ή το πρόσωπο μπορεί να είναι εντοπισμένος ή διάχυτος, τυπικός ή άτυπος ή και εξ αντανακλάσεως, δηλαδή αλλού παράγεται ο πόνος και αλλού εκδηλώνεται. Πηγή πρόκλησης κεφαλαλγίας ή προσωπαλγίας μπορεί να είναι οποιοδήποτε ανατομικό μόριο της κεφαλής και του τραχήλου. Τα αίτια του πόνου άλλοτε είναι εμφανή και άλλοτε παρά τον προσεκτικό έλεγχο παραμένουν άγνωστα. Αν και ο ΩΡΛ μπορεί να έλθει κατ’ ευθείαν σε επαφή με ασθενείς που πάσχουν από κάθε μορφή κεφαλαλγίας ή προσωπαλγίας, εν τούτοις συνηθέστερα αντιμετωπίζει αρρώστους, που παραπέμπονται σ'αυτόν από γιατρούς άλλων ειδικοτήτων, προκειμένου να ερευνήσει κατά πόσο μια κεφαλαλγία ή προσωπαλγία οφείλεται σε κάποια ιγμορίτιδα ή κάποιο νόσημα του ΩΡΛ συστήματος.
Υπάρχουν ασθενείς με παρατεταμένη κεφαλαλγία, που αποδείχτηκε ακτινολογικά ότι είχαν μια χρονία σφηνοειδίτιδα. Άλλοτε πάλι ασθενείς με χρονία ρινκολπίτιδα παραπονούνται για μόνιμο βάρος στο κεφάλι ή χρόνιο παρατεταμένο πονοκέφαλο, που αναγκάζει τον άρρωστο να ζητήσει βοήθεια. Μια χρονία ιγμορίτιδα σπάνια προκαλεί τέτοιο πονοκέφαλο ή προσωπαλγία που να υποχρεώσει τον πάσχοντα να ζητήσει ιατρική βοήθεια. Η οξεία όμως ιγμορίτιδα ή μια οξεία βαροκολπίτιδα μπορεί να συνοδευτεί από έντονο πόνο στο κεφάλι ή στο πρόσωπο. Πάντοτε υπάρχει μια ασυνήθιστη πιθανότητα ο πονοκέφαλος να είναι ένα απειλητικό σύμπτωμα για τη ζωή του πάσχοντος, όπως π.χ. όταν υπάρχει κάποιος όγκος στον εγκέφαλο ή άλλη περιοχή του κρανίου ή μια ενδοκρανιακή αιμορραγία, εν τούτοις εφόσον απουσιάζει η σημειολογία της αυξημένης ενδοκρανιακής πίεσης, συνήθως ο πονοκέφαλος οφείλεται σε λιγότερο σοβαρές καταστάσεις. Η συμβολή κατά συνέπεια του ΩΡΛ στην διάγνωση και διαφορική διάγνωση των κεφαλαλγιών είναι σημαντική.
Έχει παρατηρηθεί στα άτομα με πονοκεφάλους και ιδίως στα παιδιά, ότι υποφέρουν από μεγαλύτερο αριθμό διαταραχών του ύπνου και κυρίως από αϋπνίες, υπερβολική υπνηλία κατά τη διάρκεια της ημέρας και παραϋπνίες (Tomas-Vila M, et al, 2009).
ΠΟΝΟΚΕΦΑΛΟΙ Ή ΚΕΦΑΛΑΛΓΙΕΣ ΠΟΥ ΠΡΟΕΡΧΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΑΝΑΤΟΜΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΤΡΑΧΗΛΟΥ Περιληπτικά κατωτέρω αναφέρονται τα ανατομικά μόρια από τα οποία μπορεί να προέλθει μία κεφαλαλγία ΩΡΛ αιτιολογίας. ΟΣΤΑ
Παθήσεις που προσβάλουν οστά του κρανίου ή τους σπονδύλους της αυχενικής μοίρας της σπονδυλικής στήλης, όπως η οστεομυελίτιδα, πολλαπλούν μυέλωμα, και νόσο του Pagetμπορεί να συνοδεύονται από κφαλαλγία (Eικ.1).
H οστεομυελίτιδα της βάσης του κρανίου τυπικά εμφανίζεται ως μια επιπλοκή της κακοήθους εξωτερικής ωτίτιδας σε διαβητικούς ασθενείς και προσβάλει το κροταφικό οστούν. Η κεντρική οστεομυαλίτιδα της βάσης του κρανίου κυρίως εμφανίζεται στο σφηνοειδές ή το ινιακό οστούν, χωρίς να συνυπάρχει εξωτερική ωτίτιδα, (Cavel et al, 2007).
Παθήσεις που προσβάλουν οστά του κρανίου ή τους σπονδύλους της αυχενικής μοίρας της σπονδυλικής στήλης, όπως η οστεομυελίτιδα, πολλαπλούν μυέλωμα, και νόσο του Pagetμπορεί να συνοδεύονται από κφαλαλγία.
H οστεομυελίτιδα της βάσης του κρανίου τυπικά εμφανίζεται ως μια επιπλοκή της κακοήθους εξωτερικής ωτίτιδας σε διαβητικούς ασθενείς και προσβάλει το κροταφικό οστούν. Η κεντρική οστεομυαλίτιδα της βάσης του κρανίου κυρίως εμφανίζεται στο σφηνοειδές ή το ινιακό οστούν, χωρίς να συνυπάρχει εξωτερική ωτίτιδα, (Cavel et al, 2007).
Το πολλαπλούν μυέλωμα σπανίως εντοπίζεται στα οστά του κρανίου και μπορεί να προκαλεί επίμονο πονοκέφαλο (Kanoh et al, 1996). Ακόμη και σε νεαρά άτομα που παραπονούνται για πόνο στον αυχένα και τον τράχηλο ή μικρά νευρολογικά συμπτώματα, πάντοτε πρέπει να έχει κανείς στο μυαλό του τη σπάνια πιθανότητα της ύπαρξης πολλαπλού μυελώματος σε κάποιο σπόνδυλο της αυχενικής μοίρας της σπονδυλικής στήλης. Γιαυτό επί πόνου στον αυχένα πρέπει να γίνεται τουλάχιστον μια απλή ακτινογραφία της αυχενικής μοίρας της σπονδυλικής στήλης και μια γενική εξέταση αίματος (Wegener et al, 2004).
Επειδή η νόσος του Paget έχει υψηλή επίπτωση στους ηλικιωμένους, είναι σημαντική η γνώση ότι η νόσος δεν αναγνωρίζεται πάντοτε στη μαγνητική τομογραφία, ενώ μπορεί να γίνει ορατή στην απλή ακτινογραφία κρανίου και έτσι να τεθεί η διάγνωση, (Zillikens MC et al, 2006).
Οι συγγενείς ανωμαλίες, τα κατάγματα, οι όγκοι και οι μεταστάσειςσυνήθως δε συνοδεύονται από κεφαλαλγία. Ο καρκίνος ενός παραρρινίου κόλπου και κυρίως του μετωπιαίου κόλπου, αν και σπάνιος (1:100.000) μπορεί να μιμηθεί την εικόνα της βλεννοκήλης, πυοκήλης ή στεομυελίτιδας και να παραπλανήσει ο γιατρό. Όμως ένας καρκίνος του μετωπιαίου κόλπου μπορεί κλινικά να εκδηλωθεί με οξύ πονοκέφαλο, που βαθμιαία επιδεινώνεται, συνοδεύεται από διπλωπία και οίδημα του σύστοιχου άνω βλεφάρου. Η αξονική και η μαγνητική τομογραφία μπορεί να αποκαλύψει μια οστική διάβρωση της οροφής του οφθαλμικoύ κόγχου, (Gerlinger et al, 2007).
Οι διαταραχές της άνω μοίρας της σπονδυλικής στήλης μπορεί να προκαλέσουν αντανακλαστικό πόνο στην ινιακή χώρα ή πιο μπροστά από αυτήν. H πολύμορφη εικόνα του αυχενογενούς πονοκεφάλου οφείλεται στις πολύπλοκες νευρικές διασυνδέσεις της περιοχής της αυχενικής μοίρας της σπονδυλικής στήλης, (Hόlse M, Seifert K, 2005). Η αυχενογενής κεφαλαλγίαπρέπει να διακρίνεται:
Α. από έναν τύπο μυοσκελετικής διαταραχής, που περιλαμβάνει τη δυσλειτουργία των συνδέσμων της ανώτερης μοίρας της αυχενικής μοίρας της σπονδυλικής στήλης, σε συνδυασμό με περιορισμένη κινητικότητα του αυχένα και διαταραχή της μυικής λειτουργίας. Β. Τον πονοκέφαλο ημικρανιακού τύπου και του τύπου εκ τάσεως. (Amiri M, et al, 2007).
ΔΟΝΤΙΑ, ΣΤΟΜΑΤΙΚΗ ΚΟΙΛΟΤΗΤΑ Μία οδονταλγία μπορεί να προέλθει από μία πολφίτιδα, περιοδοντίτιδα, ακρορριζική φλεγμονή, βλάβη της οδοντίνης ή της οστεΐνης στιβάδας του δοντιού και τέλος από την άτυπη οδονταλγία. Η τελευταία παρατηρείται συνήθως σε μεσήλικες γυναίκες με πόνο που εντοπίζεται σε έναν ή περισσότερους γομφίους οδόντες. Ο πόνος αυτός συνήθως ξεκινάει μετά από κάποιον οδοντικό τραυματισμό.
Οι οδονταλγίες μπορεί να αντανακλούν σε διάφορα σημεία του προσώπου, του τραχήλου και κυρίως στο αυτί. Πόνοι επίσης που προέρχονται από άλλες στοματοπροσωπικές περιοχές μιμούνται τις οδονταλγίες . Μία οδοντική λοίμωξη μπορεί να επεκταθεί προς το σύστοιχο ιγμόρειο και η κατάσταση που δημιουργείται μπορεί να μιμείται την ιγμορίτιδα. Κάποιος στοματοπροσωπικός πόνος και η τροποποιημένη νευρική αισθητικότητα μπορεί να είναι το αρχικό σημείο ενός στοματοφαρυγγικού ή ρινοφαρυγγικού καρκίνου, (Clark, Ram, 2008).
Η εκδήλωση στοματοπροσωπικού πόνου και δυσφορίας μπορεί να οφείλονται σε διαταραχές του οστού της κάτω γνάθου που είναι χρόνια και καλοήθους φύσεως. Είναι όμως δυνατόν τα παραπάνω συμπτώματα να οφείλονται σε κάποια πρωτοπαθή ή δευτεροπαθή κακοήθη εξεργασία του οστού. Ο συνηθέστερος κακοήθης όγκος του οστού της κάτω γνάθου είναι το μεταστατικό καρκίνωμα από καρκίνο συνήθως του μαστού, προστάτη, θυρεοειδή και του νεφρού. Η μεταστάσεις από αυτά τα όργανα στο οστούν της κάτω γνάθου είναι ασυνήθιστες, (Tamiolakis et al, 2007).
Ένας έγκλειστος σωφρονιστήρας μπορεί να είναι η αιτία εντοπισμένου πόνου ή ανακλώμενου πόνου στο αυτή ή άλλες περιοχές του προσώπου και του κρανίου. Ο πόνος εξαφανίζεται μόλις αφαιρεθεί ο έγκλειστος σωφρονιστήρας, (Samsudin AR, Mason DA., 1994).
ΜΥΕΣ ΤΟΥ ΑΥΧΕΝΑ, ΤΟΥ ΚΡΑΝΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΠΛΑΓΧΝIΚΟΥ ΚΡΑΝΙΟΥ Οι ήπιοι ή οι μέτριας έντασης πονοκέφαλοι συνήθως αποδίδονται σε εντονότερες του κανονικού συσπάσεις των μυών της κεφαλής και του τραχήλου. Οι κεφαλαλγίες αυτές, αν και μπορεί να συνοδεύονται από κάποιο αγγειδιασταλτικό στοιχείο, εν τούτοις δεν οφείλονται πρωταρχικά σε κάποια αγγειακή ή φλεγμονώδη διαδικασία. O πονοκέφαλος που οφείλονται σε μυική σύσπαση ή τάση μπορεί να συνοδεύονται και από πόνους στο πρόσωπο, τον τράχηλο ή η ράχη, οι οποίοι είναι μυοσκελετικής προέλευσης χαρακτηρίζεται ως πονοκέφαλος τύπου τάσεως (tension typeheadache).
Οι κεφαλαλγίες από συσπάσεις μυοσκελετικών μυών προκύπτουν συνήθως από τη λήψη ακατάλληλης στάσης του σώματος για παρατεταμένο χρονικό διάστημα και σχετίζονται με την ψυχοσωματική κόπωση και την παρουσία παρατεταμένου άγχους. Μυικές διαταραχές του τραχήλου μπορεί να έχουν σημασία στην αιτιολογία του πονοκέφαλου τύπου τάσεως . Η έρευνες που έγιναν σε εφήβους με πονοκέφαλο τύπου τάσεως αποκάλυψαν ότι υπήρχε αυξημένη κόπωση των καμπτήρων μυών του τραχήλου, (Oksanen A, et al, 2007). H βελονοειδής απόφυση της βάσης του κρανίου συνδέεται με το υοειδές οστούν από το οποίο εκφύονται αρκετοί μυς του τραχήλου με τον βελονογναθιαίο σύνδεσμο. Μια μακρύτερη του κανονικού βελονοειδής απόφυση μπορεί να προκαλεί πόνο στην αυχενοπροσωπική περιοχή, που γίνεται αισθητός στην κροταφογναθική διάρθρωση, το αυτί, την κάτω γνάθο και συνοδεύεται από ευαισθησία του οπισθίου οδόντος, πόνο στο μάτι και στο φάρυγγα, ιδίως κατά την κατάποση (πόνος του βελονογναθιαίου συνδέσμου ή σύνδρομο του Ernest ή Eagle) (Εικ. 4). Ο πόνος ανακουφίζεται με τη χειρουργική βράχυνση της βελονοειδούς απόφυσης, (Mupparapu and Robinson, 2005).
Ο πονοκέφαλος από μυική σύσπαση ή από τάση γίνεται αντιληπτός, είτε ως αίσθημα πίεσης που καταλαμβάνει όλο το κρανίο από πίσω προς τα εμπρός ή εντοπίζεται στο μέτωπο ή τους κροτάφους ή το ινίο. Ο πονοκέφαλος από μυική σύσπαση επιδεινώνεται με τις κινήσεις της κεφαλής ή όταν ασκείται πίεση στους ευρισκόμενους σε σύσπαση μύες. Η ανακούφιση αυτού του τύπου πονοκεφάλου συνήθως επέρχεται, όταν το άτομο αποσυρθεί από τις δραστηριότητές του, χαλαρώσει και μπορέσει να κοιμηθεί και όταν πάρει κάποιο απλό αναλγητικό.
Οι πονοκέφαλοι τύπου τάσεως ενδιαφέρουν το ΩΡΛ, διότι η αιτιολογίες, παθοφυσιολογικοί μηχανισμοί και οι θεραπείες τους σχετίζονται με τις προσωπαλγίες, τραχηλοδυνίες και αυχεναλγίες. Οι μυϊκοί σπασμοί διαφόρων μυών της κάτω γνάθου και του σπλαγχνικού κρανίου μπορεί να μιμούνται οδονταλγίες. Ο πόνος που προέρχεται από το μασητήρα μυ μπορεί να αντανακλά στους γομφίους, τα ούλα, το δέρμα του προσώπου στην περιοχή της κάτω γνάθου, το φρύδι και το αυτί (Εικ. 3).
Ο πόνος από τον έσω πτερυγοειδή συνήθως αντανακλάται στη γλώσσα ή τη σκληρά υπερώα και την κροταφογναθική διάρθρωση. Ο πόνος από τον κροταφίτη μυ συνήθως αντανακλάται στους οδόντες της άνω γνάθου, τον οφθαλμικό κόγχο, την κροταφική χώρα και την κροταφογναθική διάρθρωση (Εικ. 3). Οι επίμονες οδονταλγίες συχνά συνοδεύονται και από μυόσπασμο που προκαλεί αντανακλαστικό πόνο στην κρόταφογναθική διάρθρωση. Ένας από τους μυς που συμμετέχουν στη λειτουργία της μάσησης και ενοχοποιούνται ιδιαίτερα για την πρόκληση διαταραχών της κροταφογναθικής διάρθρωσης και πρόκλησης χρόνιου στοματοπροσωπικού πόνου είναι ο έξω πτερυγοειδής. Ο πόνος που προκαλείται από το δυσλειτουργικό έξω πτερυγοειδή επηρεάζει τη δραστηριότητα και των υπολοίπων μυών της μάσησης και τις κινήσεις της κάτω γνάθου.(Murray et al, 2006)
ΚΡΟΤΑΦΟΓΝΑΘΙΚΗ ΔIΑΡΘΡΩΣΗ Οι προωτιαίοι πόνοι και οι ωτοδυνίες που σχετίζονται με τη μάσηση ή την ομιλία και δεν έχουν οδοντική, μυϊκή, ρινική, παραρρινοκολπική και ρινοφαρυγγική προέλευση μπορεί να προέρχονται από την κροταφογναθική διάρθρωση. Η διάρθρωση πονάει, όταν πάσχει ο αρθρικός της θύλακος, οι προσφύσεις του διάρθριου δίσκου και η ανατομική υποστήριξη του δίσκου, που βρίσκεται πίσω από αυτήν. Οστεοαρθρίτιδα, ρευματοειδής αρθρίτιδα, λοιμώδης αρθρίτιδα, συμφύσεις ή αγκύλωση της κροταφογναθικής μπορεί να προκαλέσουν ισχυρό πόνο.
Οι λειτουργικές διαταραχές της διάρθρωσης μπορεί να προκαλέσουν επίσης ισχυρό πόνο. Μια πάσχουσα διάρθρωση μπορεί να προκαλέσει πόνο κατά τη συνήθη λειτουργία της κάτω γνάθου. Τα ενοχλήματα των ασθενών με σύνδρομο κροταφογναθικής διάρθρωσης επιδεινώνονται, όταν αυτοί βρίσκονται υπό συνθήκες εντόνου άγχους, υπερέντασης και κατάθλιψης.
Οι πόνοι που προκαλούνται από τις λεγόμενες διαταραχές της κροταφογναθικής διάρθρωσης μπορεί να διαφέρουν κατά τη φύση τους από τους κρανιοπροσωπικούς και τους αυχενογενείς πόνους και μπορεί να μοιράζονται μια κοινή αιτιολογία. Ο πονοκέφαλος από τάση (tension type headache) μπορεί συχνά συχνά να έχει σχέση με με κρανιοπροσωπικό και αυχενικό πόνο και να αντιμετωπίζονται με τον ίδιο φαρμακευτικό ή μη φαρμακευτικό τρόπο. Όμως οι πόνοι αυτοί μπορεί να συνυπάρχουν πόνους. Μέρος της κλινικής αξιολόγησης ενός πονοκεφάλου που επιμένει από διαταραχές της κροταφογναθικής διάρθρωσης είναι και ο βασικός ψυχιατρικός έλεγχος. (Mongini 2007).
ΑΥΧΕΝΟΓΕΝΗΣ ΠΟΝΟΚΕΦΑΛΟΣ Ως αυχενογενής χαρακτηρίζεται ο πονοκέφαλος που προέρχεται από την αυχενική μοίρα της σπονδυλικής στήλης. Ο αυχένας μπορεί να γίνει μια κρυφή πηγή σοβαρών πονοκεφάλων, που μπορεί να είναι το επακόλουθο μιας χρόνιας σύσπασης ή τάσης των μυών του αυχένα, μιάς οξείας κάκωσης μετά από απότομη έκταση και κάμψη του αυχένα (whiplash injury), νόσου κάποιου μεσοσπονδυλίου δίσκου ή κάποιας εξελισσόμενης αρθρίτιδας των διαρθρώσεων των αυχενικών σπονδύλων.
Έχουν χαρτογραφηθεί τα σημεία εντοπισμού των διαφόρων τύπων πονοκεφάλων και η σχέση τους με τα σημεία που τους πυροδοτούν στις περιοχές του αυχένα και της ωμοπλάτης (μια περιοχή γύρω από την ωμοπλάτη), καθώς και τα επίπεδα των μεσοσπονδύλιων δίσκων στην ανώτερη αυχενική μοίρα της σπονδυλικής στήλης. Ακόμη και πονοκέφαλοι που εντοπίζονται κυρίως στο μέτωπο ή πίσω, μέσα και γύρω από τους οφθαλμούς είναι συχνά ζώνες ανακλώμενου πόνου και οφείλονται σε αίτια που εντοπίζονται στον αυχένα και στην υποϊνιακή χώρα (κάτω από την περιοχή του ινίου).
Οι αυχενικοί σύνδεσμοι που συνδέουν τους τρεις πρώτους αυχενικούς σπονδύλους με το κρανίο διαχειρίζονται το 50% όλων των κινήσεων του αυχένα και της κεφαλής και συνεπεία τούτου δέχονται και απορροφούν τις επαναλαμβανόμενες συνεχώς δυνάμεις λόγω της συνεχούς κινητικότητας του αυχένα και της κεφαλής. Επιπλέον διαχειρίζονται και το βάρος της κεφαλής. Η μυική κόπωση, η λήψη κακής στάσης κατά τη διάρκεια των καθημερινών δραστηριοτήτων, αλλά και κατά η διάρκεια του ύπνου, τα προβλήματα από τους μεσοσπονδύλιους δίσκους, η εκφύλιση των διαρθρώσεων των αυχενικών σπονδύλων, το μυικό στρες, ακόμη και προηγηθείσες χειρουργικές επεμβάσεις στην περιοχή του αυχένα μπορεί να διαταράξουν την ισορροπία αυτής της περιοχής του ανθρώπινου σκελετού. Άλλοτε πάλι μπορεί να αναπτυχθεί μια στένωση του νωτιαίου σωλήνα, μέσω του οποίου πορεύεται ο νωτιαίος μυελός με τις νευρικές ρίζες του. Αυτή η σπονδυλική στένωσηείναι επίσης μια πιθανή πηγή πονοκεφάλων, μεταξύ των άλλων συμπτωμάτων που προκαλεί.
Σύμφωνα με τη διεθνή ομάδα μελέτης του αυχενογενούς πονοκεφάλου ένας πονοκέφαλος χαρακτηρίζεται ως αυχενογενής αν υπάρχουν τα ακόλουθα: (1). Πονοκέφαλος που εντοπίζεται μνόπλευρα. (2). Περιορισμός της έκτασης των κινήσεων του τραχήλου. (3) Ομόπλευρη δυσφορία στον ώμο/βραχίονα. (4). Μηχανική πρόκληση παρόμοιου πόνου υποκειμενικά ή αντικειμενικά. Χαρακτηριστικό του αυχενογενούς πόνου είναι ότι ξεκινάει από την περιοχή του ινίου και υποτροπιάζει, (Sjaastad και, Bakketeig , 2007).
ΡΙΝΙΚΕΣ ΚΟΙΛΟΤΗΤΕΣ Ο πονοκέφαλος από άσκηση πίεσης στο ρινικό βλεννογόνο, λόγω ανατομικών ποικιλιών, ρινικών πολυπόδων ή την ύπαρξη οιδήματος του ρινικού βλεννογόνου, χωρίς να υπάρχει φλεγμονή στις παραρρίνιες κοιλότητες έχει τύχει ευρείας αποδοχής. Ο πονοκέφαλος που προέρχεται από τη ρινική κοιλότητα, γενικά έχει αποδοθεί σε τραυματισμούς στο πρόσωπο που συνέβησαν στο παρελθόν. Συνεπεία του τραυματισμού δημιουργούνται σημεία επαφής μεταξύ του βλεννογόνου των ρινικών κογχών και του ρινικού διαφράγματος.
Οι ασθενείς που δεν αναφέρουν ιστορικό τραυματισμού στο πρόσωπο, μπορεί να παραπονούνται για πονοκεφάλους, διότι αναπτύσσουν σημεία επαφής του ρινικού διαφράγματος με τις ρινικές κόγχες, εξαιτίας μιάς χρόνιας φλεγμονής του ρινικού βλεννογόνου (λοιμώδης ρινίτιδα, χρονία, ολοετήσια αλλεργική ρινίτιδα ή μη αλλεργική ρινίτιδα ή ανατομικές ανωμαλίες (άκανθες του διαφράγματος, σκολίωση του ρινικού διαφράγματος και διόγκωση για οποιοδήποτε λόγο των ρινικών κογχών. Γενικά οι πονοκέφαλοι βελτιώνονται αν θεραπευτεί η φλεγμονή στη μύτη και αποκατασταθούν χειρουργικά οι ανατομικές ανωμαλίες του ρινικού διαφράγματος, (Scarupa, et al, 2004). H αξονική τομογραφία υψηλής ανάλυσης σε συνδυασμό με την ενδοσκόπηση της μύτης βοηθούν στον ακριβή εντοπισμό των ανατομικών ανωμαλιών της ρινικής κοιλότητας βελτιώνουν στην ακριβή διάγνωση και χειρουργική θεραπεία των ρινολογικών πονοκεφάλων, (Fang CX, Zhen SS, 2005).
Η ημικρανία και οι λοιποί πονοκέφαλοι σχετίζονται με τις αναπνευστικές και τις λοιπές αλλεργίες. Το μέγεθος της συσχέτισης μεταξύ του πονοκεφάλου, του άσθματος, της αλλεργικής ρινίτιδας και της χρονίας βρογχίτιδας είναι ισότιμο. Το εάν πονοκέφαλος επιδεινώνει τα συμπτώματα των πιο πάνω αναπνευστικών παθήσεων ή αυτές οι αναπνευστικές παθήσεις επιδεινώνουν τον πονοκέφαλο είναι αβέβαιο. Για την υψηλή συχνότητα των πονοκεφάλων στα άτομα με αναπνευστικές αλλεργίες ενοχοποιείται η ισταμίνη, που είναι βασικός χημικός μεσολαβητής της πρόκλησης της αλλεργικής φλεγμονής στη μύτη. Η ισταμίνη είναι ουσία που πυροδοτεί τις ημικρανίες μέσω της αγγειοδιαστολής και της φλεγμονώδους παθογένεσης των ημικρανιακών πονοκεφάλων, (Ku et al, 2006). Εφόσον δεν εντοπίζεται κάποιος αιτιολογικός παράγοντας πρόκλησης πονοκεφάλου, πάντοτε πρέπει να αναζητείται η παρουσία επαφών του ρινικού διαφράγματος με τις ρινικές κόγχες (Aamodt et al, 2007).
ΠΑΡΑΡΡΙΝΙΕΣ ΚΟΛΠΙΤΙΔΕΣ Οι κεφαλαλγίες που η αιτία γένεσής τους εδράζεται σε κάποια από τις παραρρίνιες κοιλότητες (ιγμόρειο άντρο, ηθμοειδείς κυψέλες, μετωπιαίος και σφηνοειδής κόλπος) τείνουν να εκδηλώνονται με πόνο ποικίλης έντασης στο πρόσωπο και το μέτωπο. Η άμεση αιτία των πονοκεφάλων είναι η φλεγμονή του βλεννογόνου των κόλπων, οποία μπορεί να είναι επακόλουθο μιας λοίμωξης ή κάποιας αλλεργίας, που ξεκινάει από το ρινικό βλεννογόνο και εξαπλώνεται και στο βλεννογόνο των κόλπων.
Ο πόνος των πονοκεφάλων από κολπίτιδα είναι χειρότερος με την αφύπνιση, το πρωί και όταν κάμπτεται η κεφαλή προς τα εμπρός. Ανάλογα από το ποιος κόλπος πάσχει ο πόνος μπορεί να ανακλάται σε διαφορετικές περιοχές του κρανίου και του προσώπου. Μέσα στα πλαίσια της συνολικής έρευνας για τον εντοπισμό της κεφαλαλγίας και προσωπαλγίας περιλαμβάνεται και η με κάθε μέσο εξέταση των γναθιαίων άντρων (ιγμόρεια), ηθμοειδών κυψελών, μετωπιαίων κόλπων και του σφηνοειδούς κόλπου.
Οι παραρρίνιες κοιλότητες μπορούν να προκαλέσουν κεφαλαλγίες και προσωπαλγίες μέσω διαφόρων κλινικών παθήσεων, όπως η οξεία πυώδης ρινοκολπίτιδα, η οξεία βαρορινικολπίτιδα, η χρονία ρίνονοκολπίτιδα. Οι κολπικοί πονοκέφαλοι δεν είναι μια ξεχωριστή αναγνωρισμένη νοσολογική οντότητα, αλλά πονοκέφαλοι ποικίλης έντασης, διάρκειας και εξάπλωσης στο πρόσωπο ή το κρανίο, που μπορεί να συνυπάρχει με την οξεία ρινοκολπίτιδα, ενώ δεν εμφανίζεται σε όλους τους ασθενείς με χρονία ρινοκολπίτιδα. Μόνοι τους οι πάσχοντες θέτουν τη διάγνωση του κολπικού πονοκεφάλου, υποθέτοντας ότι πάσχουν από ΄΄ιγμορίτιδα΄΄΄. Αυτό συνήθως συμβαίνει με τις αλλαγές των καιρικών συνθηκών και περιγράφουν την κατάστασή τους οι ασθενείς ως πονοκέφαλος ή προσωπαλγία με αίσθημα πίεσης στο πρόσωπο και μπούκωμα της μύτης.
Πάνω από το 90% των αυτοδιαγνωσμένων ή διαγνωσμένων κολπικών πονοκεφάλων περιέχουν τα κριτήρια διάγνωσης των ημικρανιών που καθιέρωσε η Διεθνής Εταιρεία Κεφαλαλγίας. Αυτό έχει αποδειχτεί χορηγώντας στους πονοκεφάλους που είχαν εκληφθεί ως κολπικοί, σουματριπτάνη, η οποία ανακούφισε τα συμπτώματα, ενώ σε όσους ασθενείς με υποτιθέμενους κολπικούς πονοκεφάλους χορηγήθηκε εικονικό φάρμακο, τα συμπτώματά τους δεν υποχώρησαν. Σε πολλές περιπτώσεις οι θεωρούμενοι κολπικοί πονοκέφαλοι είναι άλλου τύπου πονοκέφαλοι ή δυσίατες ημικρανίες, που έχουν διαφύγει της ακριβούς διάγνωσης.
Οι ασθενείς έχουν πάρει όλων των ειδών τα αντιβιοτικά και άλλου τύπου φάρμακα χωρίς κανένα θεραπευτικό αποτέλεσμα. Παρά ταύτα οι κολπικοί πονοκέφαλοι υπάρχουν και πάντοτε πρέπει να αναζητούνται με την προσεκτική λήψη ιστορικού, την ενδορρινική ενδοσκόπηση και την αξονική ή τη μαγνητική τομογραφία, (Tepper , 2004). Ο κολπικός πόνος μπορεί να αντανακλάται σε διάφορα σημεία της κεφαλής και να παραπλανήσει τον εξεταστή. Ο τελευταίος οφείλει να εξετάζει λεπτομερώς τα μαλακά μόρια του προσώπου, τα δόντια, το στοματοφάρυγγα, τον υποφάρυγγα, τα μάτια, τα αυτιά, τον τράχηλο και τα κρανιακά νεύρα Η αξονική ή η μαγνητική τομογραφία του σπλαγχνικού κρανίου είναι πολύτιμη στην εντόπιση ιδίως των παθήσεων των ηθμοειδών και του σφηνοειδούς κόλπου. Οι απλές ακτινογραφίες του προσώπου στο 30% των περιπτώσεων αποτυγχάνουν να αποδείξουν την παρουσία νόσου στις παραρρίνιες κοιλότητες.
Η σχέση μεταξύ τις ρινοκολπίτιδας και του πονοκεφάλου είναι πολύπλοκη. Μια μερίδα ασθενών, που μόνοι τους αποκαλούν τον πονοκέφαλό τους ως ΄΄ίγορίτιδα΄΄ , στην πραγματικότητα πάσχουν από κάποιου τύπου πονοκέφαλο, που δεν έχει ακόμη ή διαγνωστεί ακριβώς ή ταξινομηθεί με τα τρέχοντα διεθνή κριτήρια ταξινόμησης των πονοκεφάλων ή πάσχουν από άτυπη κεφαλαλγία. Οι πονοκέφαλοι αυτοί χαρακτηρίζονται από αίσθημα πίεσης και στα δύο ιγμόρεια, ήπιο έως μέτριο πόνο, συμπτώματα από το αυτόνομο νευρικό σύστημα (ρινόρροια, μπούκωμα μύτης) και πλήρη απουσία οποιουδήποτε ημικρανιακού συμπτώματος, (Eross E, et al, 2007).
Ο Eross E, et al, (2007) σε μια προοπτική μελέτη επί 108 ασθενών με διαγνωσμένες ενδοσκοπικά βλεννοπυώδεις εκκρίσεις βρήκε ότι μόνο οι 31 ασθενείς (29%) είχαν προσωπαλγία, ενώ στους 20 (65%) από αυτούς το σημείο εκβολής των βλεννοπυωδών εκκρίσεων αντιστοιχούσε στο σημείο του πόνου. Από τους ασθενείς με προσωπαλγία το 74% είχε ρινική απόφραξη, το 68% είχε αντικειμενικά υποσμία και το 84% είχε βλεννοπυώδη ρινόρροια.
Σε μελέτη 201 ατόμων με χρόνια ρινοκολπίτιδα και πολύποδες ή χωρίς πολύποδες ο Moretz και Kountakis (2006) βρήκαν ότι το 73.6% των ασθενών έπασχε και από πονοκέφαλο, ο οποίος υποχώρησε μετά από λειτουργική ενδοσκοπική χειρουργική.
Οι οξείες παραρρινοκολπίτιδες ή ρινοκολπίτιδες συνήθως συνοδεύονται εκτός των άλλων συμπτωμάτων και από κεφαλαλγία. Η οξεία ρινοκολπίτιδα συνήθως εκδηλώνεται με συμπτώματα από το ανώτερο αναπνευστικό που επιμένουν περισσότερο από 10 ημέρες. Η χρονία ρινοκολπίτιδα γενικά συνοδεύεται από ρινική απόφραξη, ρινική συμφόρηση, ποικίλου βαθμού καταβολή δυνάμεων, οπισθορρινικό κατάρρου, πονοκεφάλους, αίσθημα πίεσης στο πρόσωπο και διαταραχή της όσφρησης.
Οι επιπλοκές της οξείας ρινοκολπίτι-δας , όπως το εγκεφαλικό απόστημα, είναι σπάνιες σήμερα και ιδίως στα παι-διά. Τα πρώι-μα συμπτώ-ματα των επιπλοκών δεν είναι ειδι-κά και η νευρολογική σημειολογία συνήθως παρατηρείται , αφού η νόσος έχει προχωρή-σει. Ο πονοκέφα-λος και τα συμπτώματα από τον οφθ-αλμικό κόγχο, που σχετίζο-νται με οξεία ρινοκολπίτιδα και δεν υπο-χωρούν με την αρχική θερα-πεία θα πρέ-πει να αντιμετωπίζο-νται επιθετικό-τερα εκτιμώ-ντας την κατά-στασή τους με μαγνητική τομογαφία (Herrmann et al, et al, 2006).
Η μεμονωμένη νόσος του σφηνοειδούς κόλπου (σφηνοειδίτιδα) μπορεί να εκδηλωθεί με κύριο σύμπτωμα τον πονοκέφαλο και/ ή οφθαλμική διαταραχή και μπορεί να διαφύγει της διάγνωσης, αν δεν γίνει αξονική ή μαγνητική τομογραφία και ενδοσκοπικός έλεγχος. Η μεμονωμένη νόσος του σφηνοειδούς κόλπου (σφηνοειδίτιδα) αντιμετωπίζεται με ενδοσκοπική χειρουργική.(Hong Y,et al, 2007).
ΛΑΙΜΟΣ Οι κεφαλαλγίες που προέρχονται από τον αυχένα σχετίζονται με διαταραχές της κινητικότητας των αυχενικών μεσοσπονδυλίων τμημάτων. Η οπισθοφαρυγγική τενοντίτιδα προκαλεί οξύ άλγος στο οπίσθιο μέρος του φάρυγγα που επεκτείνεται προς το οπίσθιο τμήμα της κεφαλής ή και προς το σύνολο της κεφαλής, συνοδεύεται από δυσκαμψία του αυχένα. Ο πόνος επιδεινώνεται με τις κινήσεις της κεφαλής και την κατάποση. Η ασβεστοποιός τενοντίτιδα του επιμήκους τραχηλικού μυός είναι μια ασυνήθιστη αιτία ξαφνικής εισβολής τραχηλικού πόνου. Πρέπει να διαφοροδιαγιγνώσκεται από το οπισθοφαρυγγικό απόστημα, κάκωση από τραυματισμό ή ακόμη και από τη μηνιγγίτιδα. Η διάγνωση τίθεται ακτινογραφικά με απλή ακτινογραφία, η οποία αποκαλύπτει μια άμορφη ενασβεστίωση μπροστά από τον πρώτο και δεύτερο αυχενικό σπόνδυλο και σοβαρό οίδημα του προσπονδυλκού ιστού.
Η κατάσταση αντιμετωπίζεται με μη στεροειδή αντιφλεγμονώδη φάρμακα και κλινικά η κατάσταση υποχωρεί μετά από 1-2 εβδομάδες με πλήρη λύση τις ενασβεστίωσης και αποκατάσταση του προσπονδυλικού οιδήματος, (Van Kerkhove F, et al, 2007).
Μια οξεία αμυγδαλίτιδα εκτός από τον πόνο στο λαιμό μπορεί να προκαλεί ισχυρό ανακλωμενο πόνο στο ή στα αυτιά. Παρόμοιο ανακλωμενο πόνο στο σύστοιχο αυτί ή στην περιοχή της κροταφικής χώρας μπορεί να προκαλεί η ύπαρξη ενός όγκου της αμυγδαλής ή του ρινοφάρυγγα ή του υποφάρυγγα. Kεφαλαλγία παρατηρείται στο 20% των ατόμωμν που πάσχουν από καρκίνο του ρινοφάρυγγα (Skinner et al, 1991). Μια θυρεοειδίτιδα μπορεί να προκαλεί ανακλώμενο άλγος στο σύστοιχο αυτί.
ΟΦΘΑΛΜΟΙ Κεφαλαλγία μπορεί να συνοδεύει το οξύ γλαύκωμα, τις διαθλαστικές ανωμαλίες και την ετεροφορία ή ετεροτροπία (λανθάνων ή σαφής στραβισμός). Το σύνδρομο των Tolosa Hunt είναι μια σπάνια διαταραχή που οφείλεται σε μια μη ειδική φλεγμονή του σηραγγώδους κόλπου/του υπερκόγχιου σχίσματος ή της κορυφής του οφθαλμικού κόγχου. Χαρακτηρίζεται κλινικά από εναλλασσόμενες υφέσεις και εξάρσεις πόνου. Εκδηλώνεται με διπλωπία που σχετίζεται με μονόπλευρη περικογχική ημικρανιακή κεφαλαλγία. Τα συμπτώματα που τη συνοδεύουν είναι η βλεφαρόπτωση ήπιας μορφής, βολβοκινητική πάρεση, που περιλαμβάνει την κόρη και απώλεια της αισθητικότητας στην περιοχή που δέχεται νεύρωση από τον πρώτο κλάδο του τριδύμου. Αντιμετωπίζεται με συστηματικά κορτικοστεροειδή, (Araret al, 2007).
ΩΤΑ ή ΑΥΤΙΑ Ωτοδυνία ή ωταλγία είναι το αίσθημα πόνου στην περιοχή του αυτιού. Ανακλώμενη ωταλγία ή ωτοδυνία είναι ο αίσθημα πόνου στην περιοχή του αυτιού, που προέρχεται όμως από περιοχές έξω από το αυτί. Οι περισσότερες ωταλγίες ωτολογικής αιτιολογίας έχουν ορατή κλινική εικόνα. Ο πόνος στο αυτί μπορεί να αποτελεί διαγνωστικό πρόβλημα, όταν η κλινική ωτορινολαρυγγολογική εξέταση δεν αποκαλύπτει κάποιο ωτολογικό πρόβλημα. Το αυτί δέχεται νεύρωση από έξι ξεχωριστά νεύρα. Πολλές άλλες ανατομικές περιοχές στην κεφαλή, τον τράχηλο και τον θώρακα μοιράζονται κάποια κοινή νευρική οδό με το αυτί. Παθήσεις αυτών των ανατομικών περιοχών μπορεί να δημιουργήσουν ανακλώμενο πόνο στο αυτί. Γιαυτό το λόγο είναι εκτεταμένη και ποικίλη η διαφορική διάγνωση.
Για να τεθεί κλινικά η ακριβής διάγνωση της αιτίας μιας εξ ανακλάσεως ωταλγίας απαιτείται η βαθειά κατανόηση της πολύπλοκης κατανομής των νευρικών ινών των εγκεφαλικών συζυγιών που καταλήγουν στο αυτί και τους ιστούς μακρύτερα από το αυτί. Επειδή η απόδειξη της πρωταρχικής εστίας της γένεσης της ωταλγίας είναι απαραίτητη για την καθησύχαση του ασθενούς, αλλά και για την ασφαλή θεραπεία της επιβάλλεται ο ακριβής έλεγχος των υπόπτων περιοχών με απεικονιστικές μεθόδους (απλές ακτινογραφίες, αξονική και μαγνητική τομογραφία.
Παρά το γεγονός ότι ένας ανακλώμενος στο αυτί πόνος μπορεί να εξορμάται ακόμη και από την κρανιακή κοιλότητα ή το θώρακα, εν τούτοις οι συνηθέστερες αιτίες ανακλώμενου πόνου στο αυτί είναι κάποια οδοντική νόσος, η αμυγδαλίτιδα, οι διαταραχές της κροταφογναθικής διάγνωσης, παθολογικές καταστάσεις της αυχενικής μοίρας της σπονδυλικής στήλης. Όμως μια επίμονη ωταλγία μπορεί να κρύβει κάποιο νεόπλασμα στο ρινοφάρυγγα, υποφάρυγγα ή τον πεπτικό σωλήνα. Γιαυτό, σ’αυτές τις περιπτώσεις απαιτείται λεπτομερής ενδοσκοπικός έλεγχος του αρρώστου από τον ΩΡΛ.
ΑΙΤΙΕΣ ΩΤΑΛΓΙΑΣ Ή ΩΤΟΔΥΝΙΑΣ ΩΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΙΤΙΕΣ ΩΤΟΔΥΝΙΑΣ Εξω ους (εξωτερικό αυτί): Εξωτερική ωτίτιδα: (το πτερύγιο και ιδιαίτερα ο τράγος είναι πολύ ευαίσθητες περιοχές κατά την ψηλάφηση). Βύσμα κυψελίδας: (απώλεια ακοής και αίσθημα πληρότητας του αυτιού) Ξένο σώμα στον έξω ακουστικό πόρο: (κάθε είδους μικροσωμάτια, άμμος, χάντρες, τυμπανοσωληνίσκοι που έχουν αποβληθεί, έντομα) Τραυματισμός: Μετά από είσοδο ξένου σώματος στον έξω ακουστικό πόρο, οδοντογλυφίδας, σπιρτόξυλου, κλπ Περιχονδρίτιδα: Φλεγμονή ή λοίμωξη του πτερυγιαίου χόνδρου Μυριγγίτιδα: (φλεγμονή του τυμπάνου) Μέσον ους και μαστοειδής Οξεία μέση ωτίτιδα: της ωταλγίας προηγείται συσσώρευση εξιδρώματος στο αυτί Εκκριτική μέση ωτίτιδα (με συσσώρευση υγρού, που μπορεί να συμβεί με ή χωρίς ενεργή λοίμωξη) Δυσλειτουργία Ευσταχιανής σάλπιγγας: Αρνητική ενδοτυμπανική πίεση Βαροτραύμα: Προθεραπεία με ενδορρινικό τοπικό αποσυμφορητικό ίσως δράσει προφυλακτικά Μαστοειδίτιδα: Συνοδεύεται από οπισθοωτιαίο πόνο και φυσιολογική τυμπανική μεμβράνη. ΜΗ ΩΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΙΤΙΕΣ ΩΤΟΔΥΝΙΑΣ Ανακλώμενος πόνος από κρανιακό νεύρο Τρίδυμο νεύρο: Λοίμωξη κάποιου δοντιού, σύνδρομο κροταφογναθικής διάρθρωσης Προσωπικό νεύρο: Ωτικός έρπης ζωστήρας (σύνδρομο Ramsay Hunt) Γλωσσοφαρυγγικό νεύρο: Αμυγδαλίτιδα, φαρυγγίτιδα Πνευμονογαστρικό νεύρο: Λαρυγγίτιδα, γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση, θυρεοειδίτιδα. Σοβαρή ωταλγία μπορεί να προκληθεί μετά από καρκινική διήθηση του γλωσσοφαρυγγικού νεύρου, το οποίο φέρει αισθητικές νευρικές ίνες προς το μέσον ους, καθώς πορεύεται από το σφαγιτιδικό τρήμα στην περιοχή του στοματοφάρυγγα(van Hasselt A, Gibb, AG, 1999). Ανακλώμενος πόνος από αυχενικό νεύρο: λοιμώξεις του τραχήλου, λεμφαδένων, κύστεων. Διαταραχές της αυχενικής μοίρας της σπονδυλικής στήλης Παραρρινοκολπίτιδα Ημικρανίες Νευραλγίες
ΝΕΥΡΑΛΓΙΕΣ Οι νευραλγίες χαρακτηρίζονται από συνεχές άλγος που εντοπίζεται κατά μήκος της πορείας ενός κρανιακού νεύρου (τρίδυμο, διάμεσο, γλωσσοφάρυγγικό, πνευμονογαστρικό και αυχενικές ρίζες 2 και 3). Οι νευραλγίες μπορεί να οφείλονται σε συμπίεση η σε στρέβλωση ενός νεύρου (όγκοι, ανευρύσματα), απομυελίνωση κρανιακών νεύρων, θρόμβωση κρανιακών νεύρων (διαβητική νευρίτιδα) φλεγμονή των κρανιακών νεύρων (π.χ. έρπης ζωστήρ), χρονία μεθερπιτική νευραλγία 3ης ή 4ης ή 6ης συζυγίας ή όλων μαζί των νεύρων. Σύνδρομο λαιμού γλώσσας (άλγος ή αιμωδία στην περιοχή διανομής του γλωσσικού νεύρου και της δεύτερης αυχενικής ρίζας που προκαλείται με απότομη στροφή της κεφαλής).
ΑΓΓΕΙΑ Εγκεφαλική αιμορραγία
Η υπαραχνοειδής αιμορραγία προκαλεί αιφνίδιο και σοβαρό πονοκέφαλο και απαιτεί άμεση διάγνωση και αντιμετώπιση. Για τη σωστή διάγνωση απαιτείται η λήψη αξονικής τομογραφίας. Για να προληφθεί η επανάληψη της αιμορραγίας πρέπει να αποφεύγεται η η καθυστέρηση της θεραπείας. Η αιμορραγία μέσα στο εγκεφαλικό παρέγχυμα αναγνωρίζεται στην αξονική τομογραφία και καμιά φορά προκαλεί πονοκέφαλο. Η εγκεφαλική αιμορραγία συνήθως προκαλεί ινιακή κεφαλαλγία και είναι μια ένδειξη άμεσης χειρουργικής παρέμβασης, αν και οι μικρές εγκεφαλικές αιμορραγίες μπορούν να αντιμετωπιστούν συντηρητικά.
Η ίσχαιμη εγκεφαλοαγγειακή νόσος συχνά συνοδεύεται από πονοκέφαλο, του οποίου όμως η αιτιολογία παραμένει αβέβαιη. Η θρόμβωση του εγκεφαλοφλεβικού συστήματος είναι μια λιγότερο συνηθισμένη αιτία πονοκεφάλου σε σύγκριση με τις αιτίες πονοκεφάλου του αρτηριακού συστήματος, η οποία όμως συνήθως επιδεικνύει νευρολογικά σημεία. . Στις περιπτώσεις μετά από ενδαρτερεκτομή της καρωτίδας ή της επιπολής κροταφικής - μέσης εγκεφαλικής αρτηρίας με αρτηριοφλεβική παράκαμψη (bypass surgery), ο ασθενής μπορεί να υποφέρει από μέτριο έως σοβαρό μονόπλευρο πονοκέφαλο, πιθανόν λόγω συσσώρευσης αιμοπεταλίων και απελευθέρωσης σεροτονίνης (Kawamura, Meyer, 1991).
Kρανιακή φλεβική θρόμβωση Το συχνότερο και συχνά το πρωιμότερο σύμπτωμα της θρόμβωσης μιας εγκεφαλικής φλέβαςκαι του σηραγγώδους κόλπου είναι ο πονοκέφαλος. Οι κύριοι παθοφυσιολογικοί μηχανισμοί που συμμετέχουν στην εκδήλωση του πονοκεφάλου από εγκεφαλική φλεβική θρόμβωση είναι η ενδοκρανιακή υπέρταση, η φλεβική διάταση και το φλεβικό έμφρακτο μόνα τους ή σε συνδυασμό.
Η αναγνώριση της εγκεφαλικής φλεβικής θρόμβωσης είναι δυσχερής, διότι μπορεί να απουσιάζουν τα σχετικά με αυτήν ειδικά νευρολογικά χαρακτηριστικά. Η όσο το δυνατόν έγκαιρη διάγνωση της εγκεφαλικής φλεβικής θρόμβωσης είναι υψίστης σημασίας για τον ασθενή. Πάντοτε πρέπει σκέπτεται οποιοσδήποτε εξετάζει ασθενή με πρόσφατη εισβολή πονοκέφαλου την πιθανότητα παρουσίας της εγκεφαλικής φλεβικής θρόμβωσης, ακόμη κι αν απουσιάζει η νευρολογική σημειολογία ή η αξονική τομογραφία είναι χωρίς παθολογικά ευρήματα.
Αναζητείται στο ιστορικό του ασθενούς η παρουσία κάποιου καρκίνου, πρόσφατη κρανιοεγκεφαλική κάκωση, καθ’ υποτροπήν φλεβοθρόμβωση, αυτοάνοση νόσος, λοχεία και ή η εγκυμοσύνη, καθώς και η χρήση αντισυλληπτικών δισκίων, διότι τα παραπάνω στρέφουν την προσοχή του εξεταστή για την παρουσία μιας πιθανής εγκεφαλικής φλεβικής θρόμβωσης. (Alberti A,et al, 2008).
H ενδοκρανιακή φλεβοθρόμβωση μπορεί να συμβεί σε οποιαδήποτε ηλικία από τη βρεφική μέχρι τη γεροντική ηλικία, ενώ η κλινική της έκφραση ποικίλλει ευρέως και μερικές φορές μπορεί να έχει συμβεί χωρίς την εμφάνιση οπουδήποτε νευρολογικού εστιακού σημείου. Πάντως τα συνηθέστερα συμπτώματα της ενδοκρανιακής φλεβικής θρόμβωσης είναι ο πονοκέφαλος, έμετος, παροδική ή επίμονη θόλωση της όρασης , εστιακοί ή γενικευμένοι σπασμοί, λήθαργος και κώμα, ενώ το οίδημα της οπτικής θηλής αποτελεί κοινό σημείο.
Μπορεί επίσης να υπάρχουν εναλλασσόμενα εστιακά ελλείμματα, ημιπάρεση ή παραπάρεση ή άλλα νευρολογικά ελλείμματα, ανάλογα με τον εντοπισμό της φλέβας που έχει προσβληθεί. Η εισβολή των συμπτωμάτων μπορεί να είναι οξεία, υποξεία ή χρόνια. Ακόμη και η σοβαρότερη στην αρχή εγκεφαλική φλεβοθρόμβωση είναι δυνατόν να αποκαταταθεί μερικώς ή πλήρως, αν αναγνωριστεί έγκαιρα. Γιαυτό μόλις τεθεί διάγνωση πρέπει να χορηγηθεί αντιθρομβωτική θεραπεία,(Paciaroni M, et al, 2008)
Ημικρανίες Η ημικρανία είναι μια κατάσταση, που χαρακτηρίζεται από επεισοδιακούς πονοκεφάλους, διαρκείας 2-72 ωρών μεταξύ των οποίων παρεμβάλλονται περίοδοι πλήρους απαλλαγής από τα συμπτώματα. Οι κεφαλαλγίες σχετίζονται με οπτικές και γαστρεντερικές διαταραχές ή και τα δύο. Τα οπτικά συμπτώματα εκδηλώνονται ως αύρα πριν από την κρίση της κεφαλαλγίας. Ημικρανία χωρίς αύρα παρατηρείται στο 80% των περιπτώσεων, ενώ με αύρα παρατηρείται στο 20% των περιπτώσεων.
Κατά τη φάση του πονοκεφάλου ο ασθενής εμφανίζει φωτοφοβία. Η κεφαλαλγία χαρακτηρίζεται από έντονο διαξιφιστικό πόνο, που συνοδεύεται από κακουχία, ναυτία ή έμετο. Προειδοποιητικά σημεία της ημικρανιακής κρίσης είναι το χασμουρητό, η υπερβολική καταβολή δυνάμεων (έντονο αίσθημα κόπωσης), πείνα και ανάγκη λήψης τροφής (ιδίως γλυκού), ευφορία. Η αύρα συνίσταται, είτε στην εμφάνιση τυφλής κηλίδας (σκότωμα), που διευρύνεται αργά ή ο ασθενής βλέπει γραμμές σε σχήμα ζικ-ζακ. Η διάρκεια της αύρας φτάνει τα 15-60 λεπτά και τυπικά ακολουθεί η κεφαλαλγία.
Η μεγαλύτερη ένταση του πονοκεφάλου εκδηλώνεται σε 30-60 λεπτά μετά την έναρξή του. Οι περισσότεροι ημικρανιακοί πονοκέφαλοι ξεκινάνε σε διαφορετικά σημεία της κεφαλής και μετακινούνται κατά τη διάρκεια της εισβολής τους. Μερικοί πονοκέφαλοι παραμένουν στο σημείο της εμφάνισής τους και γίνονται βαθύτεροι και εντονότεροι. Ο πονοκέφαλος μπορεί να επιδεινωθεί με την έκθεση στο φως, το θόρυβο, διάφορες οσμές, τη σωματική προσπάθεια ή τις κινήσεις της κεφαλής. Τέλος η πρόκληση εμέτου ανακουφίζει την κρίση της ημικρανίας. Κατά τη διάρκεια της ημικρανιακής κρίσης ο ασθενής δεν μπορεί να αρθρώσει το λόγο και να εκφραστεί. H κρίση συνήθως υποχωρεί μόλις κοιμηθεί ο ασθενής για μια περίοδο 90-120 λεπτών, ενώ σε άλλους υποχωρεί μόλις λάβουν κάποιο ελαφρύ γεύμα και σε άλλους απέρχεται η κρίση, όπως ήλθε.
Οι κρίσεις ημικρανίας μπορεί να πυροδοτούνται από ορισμένους παράγοντες, όπως η λήψη ορισμένων τροφών (τυρί, σοκολάτα, οινόπνευμα, εσπεριδοειδή), η πείνα, η παράληψη κάποιου γεύματος, η έλλειψη ή ο πολύς ύπνος, η έλευση της περιόδου στις γυναίκες, περιβαλλοντικοί παράγοντες, όπως η θερμοκρασία, ο θόρυβος, το φως, ένα ταξίδι, η σωματική άσκηση και το στρες (Σπαντιδέας 1995). Μερικοί ασθενείς μπορεί ταυτόχρονα να υποφέρουν από περισσότερους του ενός τύπου πονοκεφάλους. Η ημικρανία είναι μια νευρολογική διαταραχή που χαρακτηρίζεται από ένα κύκλο προσβολών, που περιλαμβάνουν και πονοκέφαλο. Μεταξύ των προσβολών πονοκεφάλου υπάρχουν περίοδοι χωρίς συμπτώματα. Τα επεισόδια ημικρανίας μπορεί να επαναλαμβάνονται χρονίως και να εξελιχτούν σε χρόνια ημικρανία με περισσότερες από 15 κρίσεις ημικρανίας το μήνα, (Brandes , 2007).
Φάρμακα πρόληψης της ημικρανίας Οι κυριότερες κατηγορίες φαρμάκων που μπορούν να χορηγηθούν προληπτικά στην ημικρανία είναι το αντικαταθλιπτικό αμιτριπτυλίνη, ο β αναστολέας προπρανολόλη και τα αντιεπιληπτικά φάρμακα τοπιραμάτη και βαλπροικό οξύ. Υποσχόμενα φάρμακα είναι οι αναστολείς του μετατρεπτικού ενζύμου της αγγειοτενσίνης και των αναστολέων των τύπου 1 υποδοχέων της αγγειοτενσίνης ΙΙ. Έχουν επίσης ανακοινωθεί μερικά περιορισμένα κλινικά ευρήματα με τα άτυπα αντιψυχωτικά φάρμακα, συμπληρώματα διατροφής και τη βοτουλινική τοξίνη. Οι στόχοι της προληπτικής θεραπείας της ημικρανίας είναι ο περιορισμός της συχνότητας και της έντασης των προσβολών και η ελάττωση ταλαιπωρίας του πάσχοντος που σχετίζεται με το χρόνιο πονοκέφαλο (Galleti F, et al 2009).
Η ριβοφλαβίνη (βιταμίνη Β2) φαίνεται να είναι ένα καλώς ανεκτό και αποτελεσματικό και φθηνό μέσο προφυλακτικής θεραπείας της ημικρανίας των παιδιών και των εφήβων σε δόση 200 ή 400 mg/ημερησίως , μια φορά την ημέρα επί 3-6 μήνες (Condò M et al, 2009).
Συνιστάται η χρήση των ακολούθων συμπληρωμάτων διατροφής στην πρόληψη των ημικρανιών με φθίνουσα σειρά προτίμησης: Μαγνήσιο, Petasites hybridus, παρθένιο (Feverfew), συνένζυμο Q10, ριβοφλαβίνη και άλφα λιποϊκό οξύ (Sun-Edelstein C, Mauskop A., 2009).
Κρανιακή αρτηρίτιδα Η κρανιακή αρτηρίτιδα προκαλεί σοβαρό πονοκέφαλο που τείνει να εντοπίζεται στην κροταφική η την ινιακή χώρα Τα αγγεία της περιοχής είναι ευαίσθητα και σφίξουν. Παρά το γεγονός ότι οι πονοκέφαλοι συνήθως εμφανίζονται σε νέα συνήθως άτομα και η συχνότητα και έντασή τους υποχωρούν με την πάροδο της ηλικίας, εν τούτοις υπάρχουν πονοκέφαλοι που εκδηλώνονται σε ηλικιωμένα άτομα, που τους κάνουν το βίο ανυπόφορο. Τυπικός πονοκέφαλος στα ηλικιωμένα άτομα είναι αυτός που προκαλείται από την κροταφική αρτηρίτιδα, την κρανιακή νευραλγία και τον υπνικό πονοκέφαλο. Η συχνότητα των ενδοκρανιακών όγκων αυξάνει με την ηλικία. Επίσης στη γεροντική ηλικία η ημικρανία, ο πονοκέφαλος εκ τάσεως και η αθροιστική κεφαλαλγία μπορεί να να επιμένουν, (Gőbel H, Heinze A., 2007).
Κροταφική αρτηρίτιδα. διακρίνονται συμπεφορημένες οι κροταφικές αρτηρίες (Migrain monitor. Issue 4, Αpril 1991, p. 3)
ΑΘΡΟΙΣΤΙΚΗ ΚΕΦΑΛΑΛΓΙΑ (Cluster Headache) Η αθροιστική κεφαλαλγία μπορεί να εκδηλωθεί στο πρόσωπο, γύρω ή πίσω από το ένα μάτι. Ο πόνος μοιάζει σαν καρφί που διαπερνά το μάτι. Εκδηλώνεται συχνότερα τους άνδρες σε σχέση με τις γυναίκες 6:1, σε οποιαδήποτε ηλικία και σπανίως στα παιδιά Ο πόνος διαρκεί 15-180 λεπτά. H Αθροιστική κεφαλαλγία είναι μια κατάσταση εξαιρετικά έντονου μονόπλευρου πόνου την περιοχή του οφθαλμού ή του κροτάφου. Ο πόνος μοιάζει σαν καρφί που διαπερνά το μάτι.Οι περισσότεροι από τους πάσχοντες είναι άνδρες. Σε μερικούς ασθενείς οι ώσεις του πονοκεφάλου εκδηλώνονται εποχιακά. Μπορεί να εμφανιστεί τρεις φορές την ημέρα για βδομάδες ή μήνες με μεσοδιαστήματα ελεύθερα κεφαλαλγίας.
Οι κρίσεις του πόνου συνήθως εμφανίζονται μία ώρα μετά τον ύπνο, αλλά μπορεί να συμβούν και την ημέρα. Κατά τη διάρκεια του πονοκεφάλου δακρύζει το σύστοιχο με τον πονοκέφαλο μάτι ή μπουκώνει το σύστοιχο ρουθούνι, (Σπαντιδέας 1995, Valade D , 2007). Η προφύλαξη από τις κρίσεις της αθροιστικής κεφαλαλγίας στηρίζεται στη λήψη βεραπαμίλης, ενώ η θεραπεία βασίζεται στην υποδόρια χορήγηση σουματριπτάνης, ενδορρινικά, υπό μορφή ρινικού σπρέι χορηγείται ζολμιτριπτάνη ή οξυγόνο. Μπορούν επίσης να χορηγηθούν για βραχύ χρονικό διάστημα κορτικοστεροειδή και κάποιο παράγωγο της εργοταμίνης, αν οι κρίσεις δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν με άλλο τρόπο (Nissilä M. 2009).
ΧΡΟΝΙΑ ΠΑΡΟΞΥΣΜΙΚΗ ΗΜΙΚΡΑΝΙΑ Αποτελεί σπάνια μορφή της αθροιστικής κεφαλαλγίας. Παρατηρείται συνήθως στις γυναίκες με εκδήλωση κατά μέσο όρο 14 περίπου κρίσεων κεφαλαλγίας διαρκείας κατά μέσο όρο 1-2 λεπτών (Camarda C et al, 2008).
ΑΤΥΠΗ ΠΡΟΣΩΠΑΛΓΙΑ Όλα τα επώδυνα σύνδρομα του προσώπου που δε εμπίπτουν στα προαναφερθέντα κλινικά πρωτότυπα προσωπαλγιών χαρακτηρίζονται σαν άτυπη προσωπαλγία. Η άτυπη προσωπαλγία συχνά περιγράφεται ως καυστικός, διαξιφιστικός, όπως μια κράμπα, πόνος που εκδηλώνεται στη μια πλευρά του προσώπου, συχνά στην περιοχή εξάπλωσης του τρίδυμου νεύρου. Ο πόνος μπορεί να επεκτείνεται στον τράχηλο, τη ράχη και στην ινιακή χώρα. Ο πόνος της άτυπης προσωπαλγίας σπάνια είναι τόσο δυνατός, όσο ο πόνος της νευραλγίας του τριδύμου.
Παρά τουτο ό πόνος είναι συνεχής με λίγες περιόδους ύφεσης.Ορισμένοι ερευνητές έχουν χαρακτηρίσει την άτυπη προσωπαλγία ως πρώιμη μορφή νευραλγίας του τριδύμου. Μερικοί πάσχοντες έχουν στοιχεία, τόσο της άτυπης προσωπαλγίας, όσο και της νευραλγίας του τριδύμου. Παλαιότεροι ερευνητές είχαν συνδέσει την άτυπη προσωπαλγία με ψυχοπαθολογικές καταστάσεις, πράγμα που δεν ισχύει σύμφωνα με τις σύγχρονες έρευνες. Η διάγνωση της άτυπης προσωπαλγίας γίνεται με τον αποκλεισμό άλλων αιτίων προσωπαλγίας και γιαυτό θεωρείται δύσκολο να τεθεί, αλλά και να θεραπευτεί.
Η διαφορική διάγνωση πρέπει να γίνεται από το μηνιγγίωμα , τους όγκους του τριδύμου, το ακουστικό νευρίνωμα ή άλλες ανωμαλίες της γεφυροπαρεγκεφαλιδικής γωνίας, από όγκους του ρινοφάρυγγα και του οφθαλμικού κόγχου.
Τέλος οι ωτορινολαρυγγολογικές κεφαλαλγίες πρέπει να διαφοροδιαγνώσκονται από την κεφαλαλγία τύπου τάσεως, την κεφαλαλγία από "μασκαρεμένη" ή άτυπη κατάθλιψη, την κεφαλαλγία από βήχα ή τη λήψη ορισμένων φαρμάκων , τους όγκους του κρανίου και τέλος τις κεφαλαλγίες που προκαλούνται με αλλεργικούς μηχανισμούς ή από δυσανεξία ορισμένων τροφών (Nόbrega et al,, 2007).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Σπαντιδέας Α.Ν..Ημικρανία, Εκδ. Σπαντιδέας Ν.Α., Αθήνα, 1995 Aamodt AH, Stovner LJ, Langhammer A, Hagen K, Zwart JA. Is headache related to asthma, hay fever, and chronic bronchitis? The Head-HUNT Study. Headache. 2007 Feb;47(2):204-12. Alberti A, Venti M, Biagini S. Headache and cerebral vein and sinus thrombosis. Front Neurol Neurosci. 2008;23:89-95. Amiri M, Jull G, Bullock-Saxton J, Darnell R, Lander C.Cervical musculoskeletal impairment in frequent intermittent headache. Part 2: subjects with concurrent headache types. Cephalalgia. 2007 Aug;27(8):891-8. Epub 2007 Jul 3. Arar ZV, Janjetović Z, Marinić M, Sekelj S, Lezaić Z, Dikanović M. Painful ophthalmoplegia--Tolosa-Hunt syndrome. Acta Med Croatica. 2007 Sep;61(4):395-8. Bhattacharyya N. Clinical and symptom criteria for the accurate diagnosis of chronic rhinosinusitis. Laryngoscope. 2006 Jul;116(7 Pt 2 Suppl 110):1-22 Brandes JL. The Migraine Cycle: Patient Burden of Migraine During and Between Migraine Attacks. Headache. 2007 Dec 28 [Epub ahead of print Camarda C, Camarda R, Monastero R. Chronic paroxysmal hemicrania and hemicrania continua responding to topiramate: Two case reports. Clin Neurol Neurosurg. 2008 Jan;110(1):88-91. Epub 2007 Oct 22 Cavel O, Fliss DM, Segev Y, Zik D, Khafif A, Landsberg R. The role of the otorhinolaryngologist in the management of central skull base osteomyelitis. Am J Rhinol. 2007 May-Jun;21(3):281-5 Charlett SD, Coatesworth AP. Referred otalgia: a structured approach to diagnosis and treatment. Int J Clin Pract. 2007 Jun;61(6):1015-21 Clark GT, Ram S. Orofacial pain and neurosensory disorders and dysfunction in cancer patients. Dent Clin North Am. 2008 Jan;52(1):183-202. Condò M, Posar A, Arbizzani A, Parmeggiani A. Riboflavin prophylaxis in pediatric and adolescent migraine. J Headache Pain. 2009 Aug 1. Eross E, Dodick D, Eross M. The Sinus, Allergy and Migraine Study (SAMS). . Headache. 2007 Feb;47(2):213-24. Eross E, Dodick D, Eross M. The Sinus, Allergy and Migraine Study (SAMS). Headache. 2007 Feb;47(2):213-24. Fang CX, Zhen SS. Clinical observation of simple rhinologic headache due to rhinal structural abnormalities. Di Yi Jun Yi Da Xue Xue Bao. 2005 Dec;25(12):1579-80. Galletti F, Cupini LM, Corbelli I, Calabresi P, Sarchielli P. Pathophysiological basis of migraine prophylaxis. Prog Neurobiol. 2009 Aug 3. Fumal A, Schoenen J. Tension-type headache: current research and clinical management. Lancet Neurol. 2008 Jan;7(1):70-83. Gerlinger I, Gőbel G, Tσth E, Szanyi I, Weninger C. Primary carcinoma of the frontal sinus: a case report and a review of literature. Eur Arch Otorhinolaryngol. 2007 Oct 19 Gőbel H, Heinze A. Headache and facial pain in the elderly. Schmerz. 2007 Nov;21(6):561-9; quiz 570-1. Herrmann BW, Chung JC, Eisenbeis JF, Forsen JW Jr. Intracranial complications of pediatric frontal rhinosinusitis. Am J Rhinol. 2006 May-Jun;20(3):320-4. Hong Y, Liang Z, Lin P. Isolated sphenoid sinus disease presented the primary symptom as headache or ocular disturbance. Lin Chung Er Bi Yan Hou Tou Jing Wai Ke Za Zhi. 2007 Aug;21(16):744-5.[] Hόlse M, Seifert K. Cervicogenic head and neck pain.HNO. 2005 Sep;53(9):804-9. Kanoh T, Okuda T, Hayashi M, Yumoto Y. Multiple myeloma presenting as parasellar syndrome and cranial nerve palsieRinsho Ketsueki. 1996 Mar;37(3):260-4. Kawamura J, Meyer JS.Headaches due to cerebrovascular disease. Med Clin North Am. 1991 May;75(3):617-30. Kongsted A, Bendix T, Qerama E, Kasch H, Bach FW, Korsholm L, Jensen TS. Acute stress response and recovery after whiplash injuries. A one-year prospective study. Eur J Pain. 2007 Sep 25 Ku M, Silverman B, Prifti N, Ying W, Persaud Y, Schneider A. Prevalence of migraine headaches in patients with allergic rhinitis. Ann Allergy Asthma Immunol. 2006 Aug;97(2):226-30. Mongini F. Temporomandibular Disorders and Tension-type Headache. Curr Pain Headache Rep. 2007 Dec;11(6):465-70. Moretz WH, Kountakis SE. Subjective headache before and after endoscopic sinus surgery. Am J Rhinol. 2006 May-Jun;20(3):305-7. Mupparapu M, Robinson MD. The mineralized and elongated styloid process: A review of current diagnostic criteria and evaluation strategies. Gen Dent. 2005;53(1):54-59. Murray GM, Bhutada M, Peck CC, Phanachet I, Sae-Lee D, Whittle T. The human lateral pterygoid muscle. Arch Oral Biol. 2007 Apr;52(4):377-80. Epub 2006 Dec 1. Nissilä M. Cluster headacheDuodecim. 2009;125(1):67-72. Nόbrega JC, de Siqueira SR, de Siqueira JT, Teixeira MJ. Diferential diagnosis in atypical facial pain: a clinical study. ,. Arq Neuropsiquiatr. 2007 Jun;65(2A):256-61. Oksanen A, Pφyhφnen T, Metsdhonkala L, Anttila P, Hiekkanen H, Laimi K, Salminen JJ. Neck flexor muscle fatigue in adolescents with headache: an electromyographic study. Eur J Pain. 2007 Oct;11(7):764-72. Epub 2007 Feb 8. Paciaroni M, Palmerini F, Bogousslavsky J. Clinical presentations of cerebral vein and sinus thrombosis. Front Neurol Neurosci. 2008;23:77-88. Reiss M, Pausch NC, Reiss G. Etiology and diagnosis of otalgia. Wien Med Wochenschr. 2002;152(23-24):613-7. Samsudin AR, Mason DA. Symptoms from impacted wisdom teeth. Br J Oral Maxillofac Surg. 1994 Dec;32(6):380-3. Scarupa MD, Economides A, White MV, Kaliner MA. Rhinitis and rhinologic headaches. Allergy Asthma Proc. 2004 Mar-Apr;25(2):101-5. Sun-Edelstein C, Mauskop A. Foods and supplements in the management of migraine headaches. Clin J Pain. 2009 Jun;25(5):446-52. Skinnner DW, Van Hasselt CA, Tsao SY.Nasopharyngeal carcinoma: modes of presentation. Ann Otol Rhinol Laryngol. 1991 Jul;100(7):544-51. Tamiolakis D, Tsamis I, Thomaidis V, Lambropoulou M, Alexiadis G, Venizelos I, Jivanakis T, Papadopoulos N. Oral complaints caused from metastases to the mandible and maxilla. Chirurgia (Bucur). 2007 Jul-Aug;102(4):439-42. Tepper SJ. New thoughts on sinus headache. Allergy Asthma Proc. 2004 Mar-Apr;25(2):95-6. Tomas-Vila M, Miralles-Torres A, Beseler-Soto B, Revert-Gomar M, Sala-Langa MJ, Uribelarrea-Sierra AI. The relationship between headache and sleep disorders: findings from an epidemiological study in a population of Spanish school-age children. Rev Neurol. 2009 Apr 16-30;48(8):412-7. Valade D. Cluster headache and other trigeminal-autonomic headaches.Ann Otolaryngol Chir Cervicofac. 2007 Oct;124 Suppl 1:S50-5. Van Kerkhove F, Geusens E, Knockaert D. Retropharyngeal calcific tendonitis. Eur J Emerg Med. 2007 Oct;14(5):269-71. Van Hasselt A, Gibb A.G, Nasopharyngeal carcoinoma, Chinese University Press, 2nd ed., p.107, 1991. Wegener B, Mόller PE, Jansson V, Krφdel A, Heinert G, Dόrr HR. Cervical spine metastasis of multiple myeloma: a case report with 16 years of follow-up. Spine. 2004 Sep 1;29(17):E368-72. Zillikens MC, Ginai AZ, Pols HA. A young woman with headaches and skull anomalies: a long road to the diagnosis 'Paget's disease'. Ned Tijdschr Geneeskd. 2006 Sep 30;150(39):2150-4.
|
Τελευταία Ενημέρωση (Δευτέρα, 08 Ιανουάριος 2018 10:00)